Czynniki chroni?ce ryzyka zwi?zane z zachowaniami problemowymi warszawskich gimnazjalist&w: klasy I-II (PDF Download Available)
See all >6 Citations
21.6Institute of Psychiatry and NeurologyAbstractCelem badań by?a ocena rozpowszechnienia i uwarunkowań (czynników ryzyka i czynników chroni?cych)
zachowań problemowych w?ród warszawskich gimnazjalistów. Zmiennymi zale?nymi by?y
cztery grupy zachowań problemowych/ryzykownych m?odzie?y: 1) przemoc i zachowania agresywne,
2) wykroczenia, 3) u?ywanie substancji psychoaktywnych oraz 4) problemy szkolne. Zmiennymi niezale?nymi
(predyktorami) by?y czynniki rówie?nicze, rodzinne, szkolne, ?rodowiskowe i indywidualne.
Niniejszy raport prezentuje wyniki drugiego z trzech etapów badań.
Metoda. Badaniami ankietowymi obj?to losow? prób? ok. 3000 uczniów (51% dziewcz?t) z ok. 90 warszawskich
gimnazjów publicznych i niepublicznych. Dodatkowo poza prób? losow? do badań w??czono
ok. 100 wychowanków z kilku m?odzie?owych o?rodków wychowawczych i socjoterapeutycznych z terenu
Warszawy. Badania przeprowadzono dwukrotnie w tych samych klasach: pierwszy pomiar mia? miejsce
w roku szkolnym , kiedy uczestnicy badań byli w pierwszych klasach, a drugi pomiar wykonano
po roku, kiedy uczniowie byli w drugich klasach. Spo?ród ok. 3100 uczestników najwi?ksz? grup? stanowili
uczniowie gimnazjów publicznych (88%), uczniowie gimnazjów niepublicznych stanowili ok. 9%,
a wychowankowie MOW i MOS – ok. 2-3% ca?ej grupy. Dane w pierwszym i w drugim pomiarze zbierano
za pomoc? anonimowej ankiety, któr? uczniowie wype?niali w czasie lekcji. Ankieterami by?y specjalnie
przeszkolone osoby w wieku studenckim.
Wyniki – zmiany w rozpowszechnieniu zachowań problemowych pomi?dzy pierwsz? i drug? klas?
w gimnazjach publicznych i niepublicznych. Przemoc. Bójki z kolegami/kole?ankami w szkole by?y
najcz??ciej wyst?puj?cymi zachowaniami agresywnymi w?ród gimnazjalistów, ale ich rozpowszechnienie
mierzone za pomoc? wska?nika ,,przynajmniej raz w ostatnim roku” zmniejszy?o si? pomi?dzy pierwsz?
i drug? klas? o ok. 5% (z 33% do 28%). W przeciwieństwie do bójek z rówie?nikami, w drugich klasach
wzros?o o kilka punktów procentowych rozpowszechnienie werbalnych zachowań agresywnych uczniów
wobec nauczycieli. Oko?o 26% drugoklasistów z gimnazjów publicznych przynajmniej raz w ostatnim roku
ubli?a?o swoim nauczycielom. W gimnazjach niepublicznych agresja werbalna wobec nauczycieli pozosta?a
na tym samym poziomie ok. 20%. Wykroczenia. W drugich klasach o ok. 2-3 punkty procentowe zwi?kszy?o
si? rozpowszechnienie wykroczeń (wska?nik: przynajmniej raz w ci?gu ostatniego roku). Do najcz??ciej
pope?nianych wykroczeń nale?a?y: celowe zniszczenie czego? w szkole (15% drugoklasistów), k?opoty z policj?
(14%), wchodzenie na cudzy teren bez zgody w?a?ciciela (12%). Oko?o 10% drugoklasistów mia?o na
swym koncie przynajmniej trzykrotne ?amanie prawa w ostatnim roku. Substancje psychoaktywne. W drugich
klasach odnotowano znaczny wzrost rozpowszechnienia u?ywania substancji psychoaktywnych: picia
alkoholu, palenia papierosów i u?ywania narkotyków. W gimnazjach publicznych ?rednio dwukrotnie,
a w gimnazjach niepublicznych ?rednio trzykrotnie, w porównaniu do pierwszych klas, zwi?kszy?y si?
wska?niki upijania si?, cz?stego palenia papierosów i eksperymentowania z narkotykami. Oko?o 24% drugoklasistów
z gimnazjów publicznych i 22% z niepublicznych upi?o si? przynajmniej raz w ci?gu ostatniego
roku, regularnie si?ga?o po papierosy 18% drugoklasistów z gimnazjów publicznych i 12% z niepublicznych,
eksperymenty z narkotykami przynajmniej raz w ostatnim roku mia?o na swoim koncie 10% drugoklasistów
z gimnazjów publicznych i 8% z niepublicznych. Problemy szkolne. W drugich klasach odnotowano
bardzo wyra?n? dynamik? wzrostu rozpowszechnienia problemów zwi?zanych z wykonywaniem obowi?zku
szkolnego. W gimnazjach publicznych dwukrotnie (z 12% do 23%), a w gimnazjach niepublicznych
ponad trzykrotnie (z 4% do 14,5%), w porównaniu do pierwszych klas, zwi?kszy?y si? wska?niki bie??cego
wagarowania (opuszczania ca?ych dni w ci?gu ostatnich 4 tygodni). W gimnazjach niepublicznych
ponad dwukrotnie zwi?kszy?y si? odsetki uczniów maj?cych negatywne oceny z zachowania (z 3,5% do
8%). Gimnazja publiczne vs niepubliczne. W gimnazjach niepublicznych pomi?dzy pierwszym i drugim rokiem
nauki odnotowano wi?ksz? ni? w gimnazjach publicznych dynamik? wzrostu wska?ników u?ywania
substancji psychoaktywnych, wagarowania, opuszczania pojedynczych lekcji, niektórych wykroczeń oraz
wska?nika cz?stych wykroczeń. W rezultacie w drugich klasach zmniejszy?y si? ró?nice w rozpowszechnieniu
zachowań problemowych pomi?dzy uczniami gimnazjów publicznych i niepublicznych, cho? nadal
wska?niki rozpowszechnienia tych zachowań by?y wy?sze w gimnazjach publicznych.
Wyniki – zmiany w rozpowszechnieniu zachowań problemowych w m?odzie?owych o?rodkach
wychowawczych (MOW) i socjoterapeutycznych (MOS). Wychowankowie drugich klas m?odzie?owych
o?rodków wychowawczych i socjoterapeutycznych rzadziej ni? w pierwszych klasach przejawiali zachowania
zwi?zane z przemoc?, rzadziej pope?niali wykroczenia oraz przejawiali problemy szkolne, cz??ciej
natomiast u?ywali substancji psychoaktywnych (alkoholu, papierosów, narkotyków). Zmniejszenie si? rozmiarów
niektórych zachowań problemowych u wychowanków jest prawdopodobnie wynikiem nak?adania
si? kilku czynników: w tym przede wszystkim pracy wychowawczej i korekcyjnej tych o?rodków. Rozmiary
wszystkich zachowań problemowych w?ród wychowanków m?odzie?owych o?rodków by?y od kilku do
kilkunastu razy wi?ksze ni? w?ród uczniów ucz?szczaj?cych do gimnazjów publicznych i niepublicznych.
Wyniki – zmiany w rozpowszechnieniu czynników chroni?cych i czynników ryzyka pomi?dzy
pierwsz? i drug? klas? gimnazjum. W badaniach zidentyfi kowano kilkana?cie czynników chroni?cych
i kilkana?cie czynników ryzyka, które zgodnie z oczekiwaniami ró?nicowa?y wyst?powanie zachowań
problemowych w dychotomicznych grupach uczniów podzielonych ze wzgl?du na posiadanie/nieposiadanie
danego czynnika. W drugich klasach – w porównaniu z pierwszymi – rozpowszechnienie wi?kszo?ci
czynników chroni?cych zmniejszy?o si? znacz?co, przy jednoczesnym zwi?kszeniu si? rozpowszechnienia
rówie?niczych, ?rodowiskowych i indywidualnych czynników ryzyka. Oznacza to, ?e w czasie pierwszych
dwóch lat nauki w gimnazjum pogarsza si? sytuacja psychospo?eczna m?odzie?y: zmniejsza si? dzia?anie
czynników ochronnych i jednocze?nie zwi?ksza si? ekspozycja na czynniki ryzyka. Sprzyja to wi?kszemu
rozpowszechnieniu zachowań ryzykownych/problemowych u gimnazjalistów.
Wyniki – czynniki niejednoznaczne. Wyniki wskazuj? na niezgodny z oczekiwaniem kierunek dzia?ania
trzech czynników. Mimo oczekiwanego ochronnego dzia?ania, postrzegane przez gimnazjalistów
wsparcie emocjonalne przyjació? zarówno w pierwszych, jak i w drugich klasach by?o pozytywnie zwi?zane
z u?ywaniem substancji psychoaktywnych oraz z przejawianiem agresji werbalnej wobec nauczycieli
w szkole (ubli?anie nauczycielom). Posiadanie mentora wi?za?o si? z ochron? lub ryzykiem w zale?no?ci
od tego, kim by? mentor. Uczniowie, którzy mieli ,,mentora” wywodz?cego si? z kr?gu przyjació?/kolegów
cz??ciej anga?owali si? w zachowania problemowe. Podobnie udzia? w dodatkowych zaj?ciach pozalekcyjnych
wi?za? si? z ochron? lub wi?kszym ryzykiem, w zale?no?ci od rodzaju zaj?? dodatkowych. Mimo
oczekiwanego ochronnego dzia?ania, udzia? w grupowych zaj?ciach sportowych wi?za? si? z wi?kszym rozpowszechnieniem
zachowań problemowych u gimnazjalistów.
Wyniki – czynniki chroni?ce. Wielozmiennowe analizy regresji logistycznej wskazuj?, ?e do najbardziej
uniwersalnych czynników chroni?cych gimnazjalistów przed anga?owaniem si? w zachowania
problemowe nale??: subiektywne normy przeciwne piciu alkoholu, pozytywny stosunek do swoich nauczycieli,
udzia? w praktykach i uroczysto?ciach religijnych oraz dodatkowe zaj?cia/konstruktywne zainteresowania.
Kilka innych czynników wykazuje selektywne dzia?anie chroni?ce (ograniczone tylko do
niektórych zachowań problemowych). Do nich nale??: ,,negatywna postawa kolegów/kole?anek do narkotyków”,
,,dobry kontakt z tat?”, ,,monitorowanie przez rodziców miejsc, gdzie gimnazjalista sp?dza czas
poza domem”, ,,pozytywny stosunek do szko?y” oraz ,,nieformalna kontrola s?siadów”.
Wyniki – czynniki ryzyka. Wielozmiennowe analizy wskazuj?, ?e indywidualne predyspozycje nastolatków,
polegaj?ce na nara?aniu swojego bezpieczeństwa dla zabawy i ekscytuj?cych prze?y? (czyli wysokie
zapotrzebowanie na stymulacj?) jest czynnikiem ryzyka prawie wszystkich zachowań problemowych gimnazjalistów.
Do czynników ryzyka o szerokim wp?ywie nale?? równie? negatywne wp?ywy rówie?nicze:
,,przebywanie w towarzystwie m?odzie?y, w którym u?ywa?o si? narkotyków” oraz ,,picie alkoholu przez
bliskich kolegów/kole?anki”. Analizy wskazuj? równie?, ?e ,,wczesna inicjacja papierosowa” zwi?ksza?a
u gimnazjalistów ryzyko u?ywania substancji psychoaktywnych, a ,,posiadanie przekonań akceptuj?cych
przemoc” wi?za?o si? z wi?kszym ryzykiem zachowań agresywnych (bójek z kolegami/kole?ankami oraz
cz?stej przemocy).
Rekomendacje. Ze wzgl?du na to, ?e w pierwszych dwóch latach nauki w gimnazjum nast?puje spadek
rozpowszechnienia czynników chroni?cych i wzrost ekspozycji na czynniki ryzyka, planuj?c dzia?ania
profi laktyczne w?ród gimnazjalistów nale?y wzi?? pod uwag? ca?e ?rodowisko ucznia – szkolne, rodzinne,
rówie?nicze oraz miejsca zamieszkania. Pozytywne rezultaty mo?e przynie?? kompleksowe dzia?anie obejmuj?ce
prac? nad klimatem szko?y (tworzenie pozytywnego obrazu szko?y i nauczycieli, wsparcie uczniów,
dzia?ania polegaj?ce na wczesnej interwencji), edukacj? rodziców (wzmacnianie umiej?tno?ci wychowawczych)
oraz prac? z m?odzie?? (organizowanie dodatkowych zaj??, tworzenie konstruktywnych grup m?odzie?owych).
Niezb?dnym elementem oddzia?ywań powinno by? wdra?anie programów profi laktycznych
opartych na sprawdzonych strategiach profi laktycznych. Do realizacji zadań profi laktycznych w gimnazjum
zalecane jest korzystanie z rekomendowanych programów profi laktycznych nastawionych na edukacj?
normatywn?, uczenie umiej?tno?ci ?yciowych, programy liderów rówie?niczych oraz wzmacnianie
umiej?tno?ci wychowawczych rodziców.Discover the world's research14+ million members100+ million publications700k+ research projects
RAPORT dla szkó? i w?adz o?wiatowych Warszawyz realizacji drugiego etapu badań p.n.,,Rola czynników ryzyka i czynników chroni?cych w rozwoju zachowań problemowych u m?odzie?y szkolnej. Badania warszawskich gimnazjalistów”Zespó? autorów:Krzysztof Ostaszewski, Anna Rustecka-Krawczyk, Magdalena WójcikBadania wykonano w ramach grantu ? nansowanego przez Fogarty International Center, U.S. National Institute of Health, nr grantu 5R01 TW007647. Korespondencj? nale?y kierowa? do kierownika projektu Krzysztofa Ostaszewskiego, Pracownia Pro? laktyki M?odzie?owej ,,Pro-M”, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, ul. Sobieskiego 9, 02-957 Warszawa, e-mail: ostasz@ipin.edu.pl.
4Krzysztof Ostaszewski, Anna Rustecka-Krawczyk, Magdalena WójcikZak?ad Psychologii i Promocji Zdrowia PsychicznegoPracownia Pro? laktyki M?odzie?owej ,,Pro-M”(C) Copyright by Instytut Psychiatrii i NeurologiiWarszawa 2009Wydanie raportu ? nansowane z grantu 5R01 TW007647 przyznanego przez Fogarty International Center, U.S. NIHISBN 978-83-Redakcja i korekta:Kamila Orzo?ekProjekt ok?adki, sk?ad i druk:Aero Graf ul. Skierniewicka 21/9401-230 Warszawa
5Spis tre?ciIdee raportu
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Streszczenie raportu
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Wprowadzenie: czynniki chroni?ce i czynniki ryzyka w zachowaniach problemowych m?odzie?y
. . . . . . . . . . .12Cele badań i pytania badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Metoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17–
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17–
ankieta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17–
wykonanie badań. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17–
przedmiot badania (zmienne i wska?niki). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
zachowania problemowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
czynniki chroni?ce i czynniki ryzyka
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Wyn iki
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271.
Charakterystyka uczestników badań. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272.
Zmiany w rozpowszechnieniu zachowań problemowych/ryzykownych pomi?dzy pierwszym a drugim rokiem nauki w gimnazjum
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Zachowania agresywne i przemoc
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Wykroczenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Substancje psychoaktywne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Problemy szkolne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Zmiany w zachowaniach problemowych/ryzykownych a status gimnazjum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
Zmiany w zachowaniach problemowych/ryzykownych a p?e?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323.
M?odzie?owe O?rodki Wychowawcze (MOW) i M?odzie?owe O?rodki Socjoterapii (MOS)
. . . . . . . . . . . .32
Ogólna charakterystyka
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Wychowankowie MOW-ów i MOS-ów w naszych badaniach
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 3.3. Charakterystyka socjodemogra? czna wychowanków warszawskich MOW-ów i MOS-ów. . . . . . . . . . 34
Zmiany w rozpowszechnieniu zachowań problemowych pomi?dzy pierwszym i drugim rokiem nauki w o?rodku wychowawczym/socjoterapeutycznym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354.
Zwi?zki mi?dzy czynnikami chroni?cymi/ryzyka a zachowaniami problemowymi w grupie drugoklasistów
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Analizy statystyczne
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Czynniki chroni?ce w grupie drugoklasistów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Nasycenie czynników chroni?cych w pierwszych i drugich klasach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Czynniki niejednoznaczne w grupie drugoklasistów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Czynniki ryzyka w grupie drugoklasistów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Nasycenie czynników ryzyka w pierwszych i drugich klasach
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425. Wery? kacja czynników chroni?cych/ryzyka w wielozmiennowych analizach regresji logistycznej. Klasy pierwsze i drugie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Wariant I – czynniki chroni?ce jako zmienne obja?niaj?ce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Wariant II – czynniki ryzyka jako zmienne obja?niaj?ce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Wariant III – czynniki chroni?ce i czynniki ryzyka razem jako zmienne obja?niaj?ce. . . . . . . . . . . . . . 46Podsumowanie i omówienie najwa?niejszych wyników
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481.
Zmiany w rozpowszechnieniu zachowań problemowych pomi?dzy pierwsz? i drug? klas? w gimnazjach publicznych i niepublicznych
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Zmiany w rozpowszechnieniu zachowań problemowych w m?odzie?owych o?rodkach wychowawczych (MOW) i socjoterapeutycznych (MOS)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493.
Czynniki chroni?ce i czynniki ryzyka – zmiany w rozpowszechnieniu czynników pomi?dzy pierwsz? i drug? klas? gimnazjum
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494.
Czynniki niejednoznaczne
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505.
Uniwersalne i selektywne czynniki chroni?ce
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506.
Uniwersalne i selektywne czynniki ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Wnioski i rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521.
Raport punktem odniesienia dla lokalnej diagnozy ?rodowiska szkolnego
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .522.
Wspieranie nauczycieli ucz?cych w gimnazjach
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523.
Obiecuj?ce kierunki dzia?ań pro? laktycznych oparte na wynikach badań
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534.
Pomoc i wsparcie dla zagro?onej m?odzie?y
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55Pi?miennictwo
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Ta be l e
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58Ryciny
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
7Idee raportuNiniejszy raport prezentuje wyniki drugiego etapu badań nad zachowaniami problemowymi/ryzykowny-mi warszawskich gimnazjalistów. To kontynuacja i poszerzenie wyników prezentowanych w pierwszym raporcie z tych badań1.Celem raportu jest:o
Zestawienie najwa?niejszych wyników badań prowadzonych w warszawskich gimnazjach o
Informowanie szkó? i ?rodowisk naukowych o wybranych wynikach badań prowadzonych w?ród m?o-dzie?y gimnazjalnejo
Dostarczanie szko?om informacji, które mog? by? pomocne w podejmowaniu decyzji dotycz?cych szkolnych programów pro? laktyki i wychowania, czyli dzia?anie na rzecz przek?adania wyników ba-dań na praktyk? ?ycia codziennego w szko?acho
Kontynuowanie wspó?pracy Instytutu Psychiatrii i Neurologii ze szko?ami i w?adzami o?wiatowymi Warszaw y1
Ostaszewski K, Rustecka-Krawczyk A, Wójcik M. Czynniki chroni?ce i czynniki ryzyka zwi?zane z zachowaniami problemowymi warszawskich gimnazjalistów. Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, 2008. http://www.ipin.edu.pl/0211.htm
9Streszczenie raportuNajwa?niejsze wyniki (streszczenie)Celem badań by?a ocena rozpowszechnienia i uwarunkowań (czynników ryzyka i czynników chro-ni?cych) zachowań problemowych w?ród warszawskich gimnazjalistów. Zmiennymi zale?nymi by?y cztery grupy zachowań problemowych/ryzykownych m?odzie?y: 1) przemoc i zachowania agresywne, 2) wykroczenia, 3) u?ywanie substancji psychoaktywnych oraz 4) problemy szkolne. Zmiennymi nie-zale?nymi (predyktorami) by?y czynniki rówie?nicze, rodzinne, szkolne, ?rodowiskowe i indywidualne. Niniejszy raport prezentuje wyniki drugiego z trzech etapów badań.Metoda. Badaniami ankietowymi obj?to losow? prób? ok. 3000 uczniów (51% dziewcz?t) z ok. 90 war-szawskich gimnazjów publicznych i niepublicznych. Dodatkowo poza prób? losow? do badań w??czono ok. 100 wychowanków z kilku m?odzie?owych o?rodków wychowawczych i socjoterapeutycznych z terenu Warszawy. Badania przeprowadzono dwukrotnie w tych samych klasach: pierwszy pomiar mia? miejsce w roku szkolnym 2006/2007, kiedy uczestnicy badań byli w pierwszych klasach, a drugi pomiar wykonano po roku, kiedy uczniowie byli w drugich klasach. Spo?ród ok. 3100 uczestników najwi?ksz? grup? sta-nowili uczniowie gimnazjów publicznych (88%), uczniowie gimnazjów niepublicznych stanowili ok. 9%, a wychowankowie MOW i MOS – ok. 2-3% ca?ej grupy. Dane w pierwszym i w drugim pomiarze zbierano za pomoc? anonimowej ankiety, któr? uczniowie wype?niali w czasie lekcji. Ankieterami by?y specjalnie przeszkolone osoby w wieku studenckim.Wyniki – zmiany w rozpowszechnieniu zachowań problemowych pomi?dzy pierwsz? i drug? kla-s? w gimnazjach publicznych i niepublicznych. Przemoc. Bójki z kolegami/kole?ankami w szkole by?y najcz??ciej wyst?puj?cymi zachowaniami agresywnymi w?ród gimnazjalistów, ale ich rozpowszechnienie mierzone za pomoc? wska?nika ,,przynajmniej raz w ostatnim roku” zmniejszy?o si? pomi?dzy pierwsz? i drug? klas? o ok. 5% (z 33% do 28%). W przeciwieństwie do bójek z rówie?nikami, w drugich klasach wzros?o o kilka punktów procentowych rozpowszechnienie werbalnych zachowań agresywnych uczniów wobec nauczycieli. Oko?o 26% drugoklasistów z gimnazjów publicznych przynajmniej raz w ostatnim roku ubli?a?o swoim nauczycielom. W gimnazjach niepublicznych agresja werbalna wobec nauczycieli pozosta?a na tym samym poziomie ok. 20%. Wykrocz enia. W drugich klasach o ok. 2-3 punkty procentowe zwi?kszy-?o si? rozpowszechnienie wykroczeń (wska?nik: przynajmniej raz w ci?gu ostatniego roku). Do najcz??ciej pope?nianych wykroczeń nale?a?y: celowe zniszczenie czego? w szkole (15% drugoklasistów), k?opoty z po-licj? (14%), wchodzenie na cudzy teren bez zgody w?a?ciciela (12%). Oko?o 10% drugoklasistów mia?o na swym koncie przynajmniej trzykrotne ?amanie prawa w ostatnim roku. Substancje psychoaktywne. W dru-gich klasach odnotowano znaczny wzrost rozpowszechnienia u?ywania substancji psychoaktywnych: picia alkoholu, palenia papierosów i u?ywania narkotyków. W gimnazjach publicznych ?rednio dwukrotnie, a w gimnazjach niepublicznych ?rednio trzykrotnie, w porównaniu do pierwszych klas, zwi?kszy?y si? wska?niki upijania si?, cz?stego palenia papierosów i eksperymentowania z narkotykami. Oko?o 24% dru-goklasistów z gimnazjów publicznych i 22% z niepublicznych upi?o si? przynajmniej raz w ci?gu ostatniego roku, regularnie si?ga?o po papierosy 18% drugoklasistów z gimnazjów publicznych i 12% z niepublicznych, eksperymenty z narkotykami przynajmniej raz w ostatnim roku mia?o na swoim koncie 10% drugoklasi-stów z gimnazjów publicznych i 8% z niepublicznych. Problemy szkolne. W drugich klasach odnotowano
10bardzo wyra?n? dynamik? wzrostu rozpowszechnienia problemów zwi?zanych z wykonywaniem obo-wi?zku szkolnego. W gimnazjach publicznych dwukrotnie (z 12% do 23%), a w gimnazjach niepublicznych ponad trzykrotnie (z 4% do 14,5%), w porównaniu do pierwszych klas, zwi?kszy?y si? wska?niki bie??-cego wagarowania (opuszczania ca?ych dni w ci?gu ostatnich 4 tygodni). W gimnazjach niepublicznych ponad dwukrotnie zwi?kszy?y si? odsetki uczniów maj?cych negatywne oceny z zachowania (z 3,5% do 8%). Gimnazja publiczne vs niepubliczne. W gimnazjach niepublicznych pomi?dzy pierwszym i drugim ro-kiem nauki odnotowano wi?ksz? ni? w gimnazjach publicznych dynamik? wzrostu wska?ników u?ywania substancji psychoaktywnych, wagarowania, opuszczania pojedynczych lekcji, niektórych wykroczeń oraz wska?nika cz?stych wykroczeń. W rezultacie w drugich klasach zmniejszy?y si? ró?nice w rozpowszech-nieniu zachowań problemowych pomi?dzy uczniami gimnazjów publicznych i niepublicznych, cho? nadal wska?niki rozpowszechnienia tych zachowań by?y wy?sze w gimnazjach publicznych.Wyniki – zmiany w rozpowszechnieniu zachowań problemowych w m?odzie?owych o?rodkach wychowawczych (MOW) i socjoterapeutycznych (MOS). Wychowankowie drugich klas m?odzie?owych o?rodków wychowawczych i socjoterapeutycznych rzadziej ni? w pierwszych klasach przejawiali zacho-wania zwi?zane z przemoc?, rzadziej pope?niali wykroczenia oraz przejawiali problemy szkolne, cz??ciej natomiast u?ywali substancji psychoaktywnych (alkoholu, papierosów, narkotyków). Zmniejszenie si? roz-miarów niektórych zachowań problemowych u wychowanków jest prawdopodobnie wynikiem nak?adania si? kilku czynników: w tym przede wszystkim pracy wychowawczej i korekcyjnej tych o?rodków. Rozmiary wszystkich zachowań problemowych w?ród wychowanków m?odzie?owych o?rodków by?y od kilku do kilkunastu razy wi?ksze ni? w?ród uczniów ucz?szczaj?cych do gimnazjów publicznych i niepublicznych.Wyniki – zmiany w rozpowszechnieniu czynników chroni?cych i czynników ryzyka pomi?dzy pierwsz? i drug? klas? gimnazjum. W badaniach zidenty? kowano kilkana?cie czynników chroni?cych i kilkana?cie czynników ryzyka, które zgodnie z oczekiwaniami ró?nicowa?y wyst?powanie zachowań problemowych w dychotomicznych grupach uczniów podzielonych ze wzgl?du na posiadanie/nieposiada-nie danego czynnika. W drugich klasach – w porównaniu z pierwszymi – rozpowszechnienie wi?kszo?ci czynników chroni?cych zmniejszy?o si? znacz?co, przy jednoczesnym zwi?kszeniu si? rozpowszechnienia rówie?niczych, ?rodowiskowych i indywidualnych czynników ryzyka. Oznacza to, ?e w czasie pierwszych dwóch lat nauki w gimnazjum pogarsza si? sytuacja psychospo?eczna m?odzie?y: zmniejsza si? dzia?anie czynników ochronnych i jednocze?nie zwi?ksza si? ekspozycja na czynniki ryzyka. Sprzyja to wi?kszemu rozpowszechnieniu zachowań ryzykownych/problemowych u gimnazjalistów.Wyniki – czynniki niejednoznaczne. Wyniki wskazuj? na niezgodny z oczekiwaniem kierunek dzia-?ania trzech czynników. Mimo oczekiwanego ochronnego dzia?ania, postrzegane przez gimnazjalistów wsparcie emocjonalne przyjació? zarówno w pierwszych, jak i w drugich klasach by?o pozytywnie zwi?za-ne z u?ywaniem substancji psychoaktywnych oraz z przejawianiem agresji werbalnej wobec nauczycieli w szkole (ubli?anie nauczycielom). Posiadanie mentora wi?za?o si? z ochron? lub ryzykiem w zale?no?ci od tego, kim by? mentor. Uczniowie, którzy mieli ,,mentora” wywodz?cego si? z kr?gu przyjació?/kolegów cz??ciej anga?owali si? w zachowania problemowe. Podobnie udzia? w dodatkowych zaj?ciach pozalek-cyjnych wi?za? si? z ochron? lub wi?kszym ryzykiem, w zale?no?ci od rodzaju zaj?? dodatkowych. Mimo oczekiwanego ochronnego dzia?ania, udzia? w grupowych zaj?ciach sportowych wi?za? si? z wi?kszym roz-powszechnieniem zachowań problemowych u gimnazjalistów.Wyniki – czynniki chroni?ce.
Wielozmiennowe analizy regresji logistycznej wskazuj?, ?e do naj-bardziej uniwersalnych czynników chroni?cych gimnazjalistów przed anga?owaniem si? w zachowania
11problemowe nale??: subiektywne normy przeciwne piciu alkoholu, pozytywny stosunek do swoich na-uczycieli, udzia? w praktykach i uroczysto?ciach religijnych oraz dodatkowe zaj?cia/konstruktywne za-interesowania. Kilka innych czynników wykazuje selektywne dzia?anie chroni?ce (ograniczone tylko do niektórych zachowań problemowych). Do nich nale??: ,,negatywna postawa kolegów/kole?anek do nar-kotyków”, ,,dobry kontakt z tat?”, ,,monitorowanie przez rodziców miejsc, gdzie gimnazjalista sp?dza czas poza domem”, ,,pozytywny stosunek do szko?y” oraz ,,nieformalna kontrola s?siadów”.Wyniki – czynniki ryzyka. Wielozmiennowe analizy wskazuj?, ?e indywidualne predyspozycje nasto-latków, polegaj?ce na nara?aniu swojego bezpieczeństwa dla zabawy i ekscytuj?cych prze?y? (czyli wysokie zapotrzebowanie na stymulacj?) jest czynnikiem ryzyka prawie wszystkich zachowań problemowych gim-nazjalistów. Do czynników ryzyka o szerokim wp?ywie nale?? równie? negatywne wp?ywy rówie?nicze: ,,przebywanie w towarzystwie m?odzie?y, w którym u?ywa?o si? narkotyków” oraz ,,picie alkoholu przez bliskich kolegów/kole?anki”. Analizy wskazuj? równie?, ?e ,,wczesna inicjacja papierosowa” zwi?ksza?a u gimnazjalistów ryzyko u?ywania substancji psychoaktywnych, a ,,posiadanie przekonań akceptuj?cych przemoc” wi?za?o si? z wi?kszym ryzykiem zachowań agresywnych (bójek z kolegami/kole?ankami oraz cz?stej przemocy).Rekomendacje. Ze wzgl?du na to, ?e w pierwszych dwóch latach nauki w gimnazjum nast?puje spa-dek rozpowszechnienia czynników chroni?cych i wzrost ekspozycji na czynniki ryzyka, planuj?c dzia?ania pro? laktyczne w?ród gimnazjalistów nale?y wzi?? pod uwag? ca?e ?rodowisko ucznia – szkolne, rodzinne, rówie?nicze oraz miejsca zamieszkania. Pozytywne rezultaty mo?e przynie?? kompleksowe dzia?anie obej-muj?ce prac? nad klimatem szko?y (tworzenie pozytywnego obrazu szko?y i nauczycieli, wsparcie uczniów, dzia?ania polegaj?ce na wczesnej interwencji), edukacj? rodziców (wzmacnianie umiej?tno?ci wychowaw-czych) oraz prac? z m?odzie?? (organizowanie dodatkowych zaj??, tworzenie konstruktywnych grup m?o-dzie?owych). Niezb?dnym elementem oddzia?ywań powinno by? wdra?anie programów pro? laktycznych opartych na sprawdzonych strategiach pro? laktycznych. Do realizacji zadań pro? laktycznych w gimna-zjum zalecane jest korzystanie z rekomendowanych programów pro? laktycznych nastawionych na edu-kacj? normatywn?, uczenie umiej?tno?ci ?yciowych, programy liderów rówie?niczych oraz wzmacnianie umiej?tno?ci wychowawczych rodziców.
12Wprowadzenie: czynniki chroni?ce i czynniki ryzyka w zachowaniach problemowych m?odzie?y2 Czynniki chroni?ce. Punktem zwrotnym w historii badań nad pro? laktyk? zachowań ryzykownych i problemów psychicznych by?o odkrycie du?ych ró?nic w indywidualnych reakcjach dzieci i m?odzie?y na niekorzystne warunki ?ycia i rozwoju. W latach 70. ubieg?ego wieku dostrze?ono, ?e na przekór z?ym ro-kowaniom spora grupa dzieci wychowuj?cych si? w ?rodowiskach i rodzinach dysfunkcyjnych nie?le daje sobie rad? w ?yciu. Mimo chronicznego stresu i ró?nych zaniedbań, dzieci te rozwijaj? si? prawid?owo, dobrze si? ucz? i osi?gaj? sukcesy w ?yciu doros?ym. Inne dzieci w tych samych warunkach radz? sobie zdecydowanie gorzej. Cz?sto maj? opó?nienia rozwojowe i problemy emocjonalne, sprawiaj? k?opoty wy-chowawcze i ?le si? ucz?, a w okresie adolescencji nadu?ywaj? substancji psychoaktywnych, stosuj? prze-moc, pope?niaj? drobne przest?pstwa lub anga?uj? si? w inne ryzykowne przedsi?wzi?cia.Interpretacja tych spektakularnych ró?nic w indywidualnych losach dzieci nara?onych na nieko-rzystne warunki rozwoju da?a pocz?tek my?leniu w kategoriach czynników chroni?cych i pozytywnej adaptacji (ang. resilience)3. Zacz?to zastanawia? si?, co skutecznie chroni m?odzie? przed zagro?eniami. ,,Odkrycie” czynników i mechanizmów chroni?cych da?o nowy impuls zarówno badaniom, jak i dzia-?aniom praktycznym w zakresie pro? laktyki zachowań problemowych. Na przestrzeni ostatnich 30 lat doprowadzi?o do rozwoju wiedzy na temat czynników chroni?cych i w konsekwencji przyczyni?o si? do ukszta?towania nowego podej?cia w pro? laktyce, opartego na wspieraniu pozytywnego rozwoju dzieci i m?odzie?y.Co rozumiemy przez czynniki chroni?ce? Przez czynniki chroni?ce rozumiemy w?asno?ci indywi-dualne, relacje z lud?mi oraz zasoby ?rodowiska, które mog? neutralizowa? dzia?anie czynników ryzyka. Czynniki chroni?ce rozpatruje si? najcz??ciej w kilku obszarach. S? to:– cechy, umiej?tno?ci i zdolno?ci indywidualne,– wspieraj?ce relacje z bliskimi osobami,– pozytywne cechy ?rodowiska rodzinnego,– wsparcie p?yn?ce ze ?rodowiska pozarodzinnego,– cechy ?rodowiska lokalnego i miejsca zamieszkania (zasoby do wykorzystania),Czynniki chroni?ce nie usuwaj? negatywnych do?wiadczeń lub niekorzystnych czynników z ?ycia do-rastaj?cego cz?owieka, lecz pomagaj? mu zmaga? si? z nimi z dobrym skutkiem. Dzia?anie czynników chro-ni?cych polega na zwi?kszaniu ogólnej odporno?ci m?odego cz?owieka, wyzwalaniu motywacji i energii do walki z przeciwno?ciami, czyli, innymi s?owy, polega na uruchamianiu procesów odwrotnych do tych, które prowadz? do choroby, zaburzeń zachowania lub nieprzystosowania. Na przyk?ad zaanga?owanie si? m?odego cz?owieka w niesienie pomocy osobom niepe?nosprawnym mo?e wzmacnia? jego poczucie w?a-snej warto?ci i dawa? mu poczucie satysfakcji, co w konsekwencji mo?e sprzyja? ograniczeniu zachowań buntowniczych w kontaktach z rodzicami lub szko??.2
Pi?miennictwo do badań nad czynnikami chroni?cymi i czynnikami ryzyka znajduje si? w opracowaniu: Ostaszewski K. Czynniki ryzyka i czynniki chroni?ce w zachowaniach ryzykownych dzieci i m?odzie?y. W: Czynniki chroni?ce m?odzie? 15-letni? przed podejmowaniem zachowań ryzykownych, Mazur J i wsp. Instytut Matki i Dziecka, Zak?ad Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i M?odzie?y, Warszawa 2008; 19-46.3
Przegl?d literatury na temat fenomenu resilience zosta? ostatnio opublikowany w pracy A. Boruckiej i K. Ostaszewskiego: Koncepcja resilience. Kluczowe poj?cia i wybrane zagadnienia. Medycyna Wieku Rozwojowego ), cz??? I; 587–597.
13W?asno?ci indywidualne. Wiele badań wskazuje na to, ?e indywidualne cechy dzieci i m?odzie?y, ich predyspozycje i umiej?tno?ci odgrywaj? istotn? rol? w procesie pozytywnej adaptacji. Do tych cech i pre-dyspozycji nale??, mi?dzy innymi, poziom inteligencji dziecka, zdolno?ci uczenia si?, umiej?tno?ci kon-centracji uwagi, zdolno?ci werbalne, pozytywny temperament (towarzyskie usposobienie), mechanizmy samokontroli (np. panowanie nad z?o?ci?), umiej?tno?ci spo?eczne (np. porozumiewanie si?), pozytywny obraz siebie i wiara w swoje mo?liwo?ci (np. poczucie w?asnej warto?ci, optymizm i pogoda ducha), procesy motywacyjne (np. posiadanie planów i celów ?yciowych) oraz poczucie koherencji.Relacje i zwi?zki z bliskimi lud?mi oraz cechy ?rodowiska rodzinnego. Wyniki badań wskazuj? wy-ra?nie na ochronne znaczenie konstruktywnych relacji dziecka z osobami z najbli?szego otoczenia: ro-dzicami, rówie?nikami i nieformalnymi mentorami. W tym kontek?cie wskazuje si? przede wszystkim na ochronne znaczenie podstawowej wi?zi ma?ego dziecka z matk? (lub innym oddanym opiekunem), które daje dziecku poczucie bezpieczeństwa. Bezpieczna dla dziecka wi?? z matk? (lub opiekunem) stanowi fundament prawid?owego rozwoju psychicznego. Badania nad starszymi dzie?mi i nastolat-kami wskazuj? na ochronne znaczenie wsparcia emocjonalnego okazywanego dziecku przez przynaj-mniej jednego z rodziców, nadzorowania i monitorowania zachowań dziecka, komunikowania dziecku oczekiwań dotycz?cych przestrzegania norm spo?ecznych i zachowań prozdrowotnych, zaanga?owania rodziców w nauk? i obowi?zki szkolne dziecka. Wyniki wielu badań s? zgodne co do tego, ?e odpo-wiednie praktyki wychowawcze rodziców i pozytywne relacje z dzie?mi stanowi? jeden z silniejszych czynników chroni?cych przed rozwojem zespo?u zachowań problemowych (nadu?ywania substancji psychoaktywnych, ryzykownych zachowań seksualnych, agresji, wykroczeń i problemów szkolnych) u m?odzie?y w okresie dojrzewania.Wsparcie ?rodowiska pozarodzinnego i zasoby ?rodowiska lokalnego (miejsca zamieszkania). Procesom pozytywnej adaptacji dzieci i m?odzie?y sprzyjaj? równie? odpowiednie zasoby ?rodowiska lokalnego – a w tym: bezpieczne s?siedztwo, dobry klimat szko?y, wsparcie nauczycieli, konstruktywne formy aktyw-no?ci dost?pne w spo?eczno?ci lokalnej, takie jak: wolontariat, wspólnoty religijne, organizacje m?odzie-?owe oraz dost?p do miejsc rekreacji, ?wietlic i klubów m?odzie?owych. Du?e znaczenie ma dost?p do zasobów materialnych oraz ,,kapita?u spo?ecznego”, czyli wsparcia, opieki i pomocy ze strony mentorów i mieszkańców spo?eczno?ci. Sprzyja to pozytywnemu rozwojowi dzieci i m?odzie?y. Wa?n? rol? odgrywa równie? jako?? opieki specjalistycznej nad m?odzie?? i rodzin?, a w tym dost?p do o?rodków zdrowia, po-radni specjalistycznych i o?rodków interwencji kryzysowej.Czynniki ryzyka. Przez czynniki ryzyka rozumiemy w?a?ciwo?ci indywidualne, cechy ?rodowiska spo?ecznego i efekty ich interakcji, które wi??? si? ze zwi?kszonym ryzykiem powstawania nieprawid?o-wo?ci, zaburzeń, chorób lub przedwczesnej ?mierci. W sensie statystycznym czynniki ryzyka to korelaty (w?a?ciwo?ci, które wspó?wyst?puj? z nieprawid?owym zachowaniem lub chorob?) lub predyktory, czyli w?a?ciwo?ci, które poprzedzaj? w czasie powstawanie nieprawid?owych zachowań, zaburzeń lub chorób. Na podstawie wiedzy o czynnikach ryzyka mo?emy przewidywa? wyst?pienie niepo??danych zjawisk, np. zachowań problemowych m?odzie?y, ale czynniki ryzyka nie s? przyczynami w ?cis?ym znaczeniu tego s?owa. Pojawienie si? czynników ryzyka nie musi nieuchronnie prowadzi? do negatywnych konsekwencji, ale wyra?nie zwi?ksza ryzyko ich wyst?pienia.Termin ,,czynniki ryzyka” narodzi? si? w po?owie ubieg?ego stulecia przy okazji poszukiwań przyczyn chorób serca i ca?ego uk?adu kr??enia. Okaza?o si?, ?e palenie papierosów, wysoki poziom cholesterolu,
14nadwaga, nadci?nienie t?tnicze, nadmierny stres znacznie zwi?kszaj? ryzyko zawa?u serca, udaru mózgu i innych problemów kr??enia. To ,,odkrycie” sta?o si? prze?omowym punktem w pro? laktyce chorób serca i przyczyni?o si? do zmiany stylu ?ycia wielu ludzi na ?wiecie. Dzi?ki ograniczeniu tych czynników ryzyka wielu ludzi uchroni?o si? od przedwczesnej ?mierci. Te sukcesy przyczyni?y si? do rozwoju badań nad czyn-nikami ryzyka w innych obszarach wspó?czesnych zagro?eń zdrowotnych i spo?ecznych: uzale?nieniach, przemocy, przest?pczo?ci, itd.Zachowania problemowe/ryzykowne m?odzie?y s? wypadkow? statusu spo?eczno-ekonomicznego ro-dziny, relacji interpersonalnych w rodzinie, umiej?tno?ci rodziców, cech indywidualnych dziecka, postaw i zachowań rówie?ników, klimatu spo?ecznego szko?y i cech ?rodowiska zamieszkania. Trudno z tej listy wy?oni? jeden dominuj?cy czynnik lub grup? czynników. Dodatkowo w przypadku zachowań ryzykow-nych m?odzie?y mamy do czynienia z konstelacj? czynników ryzyka zmieniaj?c? si? w ró?nych okresach rozwojowych.Ju? w okresie prenatalnym i wczesnego dzieciństwa ekspozycja na czynniki ryzyka mo?e zwi?ksza? niebezpieczeństwo pó?niejszych problemów z zachowaniem dziecka. Wyniki badań wskazuj?, ?e palenie papierosów przez matk? w czasie ci??y jest czynnikiem ryzyka dla powstawania zaburzeń zachowania dziecka, w tym równie? czynnikiem zwi?kszaj?cym ryzyko palenia papierosów. W okresie wczesnego dzieciństwa ryzyko rozwoju pó?niejszych problemów istotnie si? zwi?ksza, gdy okazuje si?, ?e dziecko ma ,,trudny temperament”. Trudny temperament dziecka opisywany jest cz?sto jako impulsywno??, negatyw-na emocjonalno??, agresywno??, sk?onno?? do demonstrowania z?o?ci, wy?szy ni? przeci?tny poziom ak-tywno?ci i pobudzenia, oporno?? na uspokajanie. Ryzyko zak?óceń prawid?owego rozwoju dziecka bardzo si? zwi?ksza je?li trudny temperament dziecka wspó?wyst?puje z innymi czynnikami ryzyka w rodzinie np. nadu?ywaniem alkoholu przez rodziców, zaniedbywaniem dziecka przez rodziców, nieprawid?owym od?ywianiem dziecka, surowymi praktykami wychowawczymi (karami cielesnymi, karceniem itd.). Taka niekorzystna konstelacja czynników mo?e zak?óca? rozwój pozytywnych relacji mi?dzy dzieckiem i matk? (podstawowej wi?zi zapewniaj?cej dziecku bezpieczeństwo) i w ten sposób utrudnia? prawid?owy rozwój emocjonalny i spo?eczny dziecka.W okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym istotnymi z punktu widzenia rozwoju zachowań proble-mowych w przysz?o?ci staj? si? trudno?ci w relacjach spo?ecznych dziecka. Pojawiaj?ce si? na tym etapie rozwoju zachowania agresywne s? znacz?cym predyktorem wielu pó?niejszych problemów, w tym aktów przemocy, wykroczeń i przest?pstw pope?nianych przez nieletnich, problemów zwi?zanych z nadu?ywa-niem substancji psychoaktywnych. Agresywne zachowania dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnosz-kolnym czyni? dzieci bardziej podatnymi na odrzucenie przez dobrze przystosowanych rówie?ników, co z kolei zwi?ksza poziom frustracji i otwiera im drog? do wi?zania si? z grupami nieprzystosowanych spo?ecznie rówie?ników. Te dwa czynniki ryzyka – wczesne agresywne zachowania i odrzucenie przez rówie?ników – s? bardzo cz?sto powi?zane z wczesnymi niepowodzeniami i trudno?ciami w nauce. Nie-powodzenia w nauce na poziomie nauczania pocz?tkowego, takie jak trudno?ci w opanowaniu podstaw czytania i pisania, w po??czeniu z de? cytami poznawczymi dziecka (ni?szy poziom inteligencji, de? cyty koncentracji i uwagi) i zaniedbaniami ze strony rodziców (np. brak odpowiednich dla wieku zabaw edu-kacyjnych, ksi??ek) stanowi? kolejny splot powi?zanych ze sob? czynników ryzyka zachowań problemo-wych w przysz?o?ci.W okresie dojrzewania do czynników ju? wcze?niej istniej?cych do??czaj? nowe, zwi?zane z biologicz-nym i psychospo?ecznym dojrzewaniem. Wzrasta znaczenie wp?ywów rówie?niczych, którym zwyk le towa-
15rzyszy eksperymentowanie z zachowaniami ryzykownymi. Przestawanie z m?odzie?? u?ywaj?c? substan-cji psychoaktywnych, m?odzie?? pope?niaj?c? wykroczenia i inne zachowania antyspo?eczne jest jednym z silniejszych i potwierdzonych w wielu badaniach czynników ryzyka zachowań problemowych. Brak od-powiedniego nadzoru i wsparcia ze strony rodziców, trudno?ci w rozwi?zywaniu problemów i kon? iktów na linii rodzice-nastolatek s? czynnikami z poziomu rodziny, które sprzyjaj? wchodzeniu w nieformalne zwi?zki z ,,trudn?” m?odzie??. Ze wzgl?du na powi?kszaj?cy si? z wiekiem zakres kontaktów spo?ecznych nastolatka, wi?kszego znaczenia nabiera otoczenie spo?eczne – szko?a i miejsce zamieszkania. Do istotnych czynników ryzyka w okresie dojrzewania nale?y równie? ekspozycja na przemoc w szkole lub miejscu za-mieszkania, brak wsparcia ze strony nauczycieli i innych doros?ych odpowiedzialnych za wychowywanie m?odzie?y, du?a dost?pno?? alkoholu i narkotyków, wp?ywy m?odzie?owych grup przest?pczych. Dojrze-wanie jest okresem, w którym – w niesprzyjaj?cych warunkach – kumuluj? si? wp?ywy wielu czynników ryzyka i dochodzi do eskalacji zachowań ryzykownych.Wyniki badań nad czynnikami chroni?cymi i czynnikami ryzyka zachowań problemowych m?o-dzie?y s? coraz szerzej wykorzystywane w wielu dzia?aniach edukacyjnych, pro? laktycznych i leczniczych ukierunkowanych na m?ode pokolenie. Stanowi? one fundament dla rozwoju strategii pro? laktycznych i interwencyjnych zarówno tych opartych na redukcji czynników ryzyka, jak i tych, które buduj? swoje dzia?ania na czynnikach pozytywnych. Czynniki chroni?ce ,,zasilaj?” przede wszystkim nurt zwi?zany z rozwojem, ewaluacj? i realizacj? programów pozytywnego rozwoju dzieci i m?odzie?y4. Wiedz? o tych czynnikach wykorzystuje si? m.in. do dzia?ań i programów nastawionych na wzmacnianie umiej?tno?ci ?yciowych uczniów, umiej?tno?ci wychowawczych rodziców i nauczycieli, rozwijanie relacji z rodzicami i innymi znacz?cymi osobami (mentorami) oraz w dzia?aniach na rzecz bezpiecznego i przyjaznego ?rodo-wiska szkolnego lub miejsca zamieszkania. Ten kierunek dzia?ań nastawiony na wykorzystywanie zasobów i czynników chroni?cych w rozwoju i ochronie m?odzie?y zdobywa sobie coraz wi?ksz? grup? zwolenni-ków tak?e i w Polsce.Cele badań i pytania badawczeCelem analiz przedstawionych w tym raporcie by?y:–
ocena zmian w rozpowszechnieniu zachowań problemowych m?odzie?y pomi?dzy pierwsz? a drug? klas? w gimnazjach publicznych i niepublicznych Warszawy,–
ocena zmian w rozpowszechnieniu zachowań problemowych m?odzie?y pomi?dzy pierwsz? a drug? klas? u wychowanków m?odzie?owych o?rodków wychowawczych i m?odzie?owych o?rodków socjo-terapeutycznych z terenu Warszawy,–
ocena psychospo?ecznych uwarunkowań (czynników chroni?cych i czynników ryzyka) zachowań pro-blemowych w pierwszych i w drugich klasach gimnazjów z Warszawy.4
Catalano R, Berglund L, Ryan J, Lonczak H, Hawkins D. Positive youth development in the United States: Research ? ndings on evaluations of positive youth development programs. Prevention & Treatment ): 15.
16Badania koncentrowa?y si? na czterech grupach zachowań problemowych/ryzykownych m?odzie?y (Jessor, 1987; Jessor, 1998)5:–
u?ywanie substancji psychoaktywnych,–
stosowanie przemocy i zachowania agresywne,–
zachowania niezgodne z prawem (wykroczenia),–
wagary i inne przejawy niedostosowania do wymagań szko?yoraz na kilku istotnych obszarach psychospo?ecznych wp?ywów:–
wp?ywach ?rodowiska rówie?niczego,– wp?ywach rodziny,–
wp?ywach ?rodowiska szkolnego i miejsca zamieszkania,–
w?asno?ciach indywidualnych m?odzie?y gimnazjalnej.?wiadomie zrezygnowano z badania przedwczesnych zachowań seksualnych m?odzie?y ze wzgl?du na bardzo m?ody wiek uczestników badań (ok. 13-15 lat) oraz niech?tn? postaw? sporej grupy nauczycieli, dyrektorów szkó? i rodziców wobec badania tej sfery ?ycia u m?odzie?y szkolnej.Pytania badawcze1.
Jaka by?a dynamika zmian w rozpowszechnieniu zachowań problemowych pomi?dzy pierwszym a drugim rokiem nauki w gimnazjach publicznych i niepublicznych?2.
Jaka by?a dynamika zmian w rozpowszechnieniu zachowań problemowych pomi?dzy pierwszym a drugim rokiem nauki u wychowanków m?odzie?owych o?rodków wychowawczych i m?odzie?owych o?rodków socjoterapii?3.
Jakie czynniki psychospo?eczne wi??? si? z mniejszym a jakie z wi?kszym nasileniem zachowań pro-blemowych u uczniów drugich klas gimnazjalnych?4.
Jakie jest nasycenie (rozpowszechnienie) znacz?cych czynników ryzyka i czynników chroni?cych w?ród uczniów pierwszych i drugich klas gimnazjów publicznych i niepublicznych?5.
Które z analizowanych czynników chroni?cych zmniejszaj? ryzyko wyst?powania przynajmniej kilku ró?nych zachowań problemowych pierwszoklasistów i drugoklasistów?6.
Które z analizowanych czynników ryzyka zwi?kszaj? ryzyko wyst?powania przynajmniej kilku ró?-nych zachowań problemowych pierwszoklasistów i drugoklasistów?5
Zachowania te w literaturze przedmiotu nazywane s? albo ,,zachowaniami problemowymi m?odzie?y”, gdy akcentuje si? ich antynormatywny charakter (Jessor, 1987), albo ,,zachowaniami ryzykownymi”, gdy akcentuje si? ich ryzyko dla zdrowia i rozwoju m?odych ludzi (Jessor, 1998; Mazur i wsp., 2008). W niniejszym raporcie terminy te s? stosowane zamiennie.
17Metoda Próba. Dwukrotnymi badaniami ankietowymi obj?to losow? prób? ponad 3000 uczniów z gimna-zjów publicznych i niepublicznych z terenu ca?ej Warszawy. Próba zosta?a wy?oniona na podstawie listy klas pierwszych w warszawskich gimnazjach publicznych i niepublicznych w roku szkolnym . Jednostk? losowania by?a klasa szkolna. Klasy z gimnazjów publicznych i niepublicznych losowano od-dzielnie. W wylosowanej próbie znalaz?o si? ??cznie 150 klas z 94 gimnazjów, w tym 131 klas z gimnazjów publicznych oraz 19 klas z gimnazjów niepublicznych. Dodatkowo (poza prób? losow?) do badań zosta?a w??czona grupa m?odzie?y ucz?cej si? w 10 pierwszych klasach gimnazjalnych z 6 o?rodków przezna-czonych dla m?odzie?y z zaburzeniami zachowania i niepowodzeniami szkolnymi (MOW-y i MOS-y). W zwi?zku z tym w zdecydowanej wi?kszo?ci (88%) uczestnikami badań byli uczniowie warszawskich gimnazjów publicznych, uczniowie gimnazjów niepublicznych stanowili ok. 9%, a wychowankowie MOW i MOS – ok. 2-3% badanej grupy.Ankieta. Kwestionariusz ankiety zosta? przygotowany przez Zespó? Pracowni ,,Pro-M” Instytutu Psy-chiatrii i Neurologii. Wi?kszo?? pytań ankiety jest polsk? adaptacj? narz?dzi stosowanych w projekcie badawczym Flint Adolescent Study, realizowanym w stanie Michigan, USA (Zimmerman i Schmeelk-Cone, 2003). Pytania ankiety zaczerpni?te z narz?dzi amerykańskich zosta?y poddane adaptacji, w ramach której sprawdzano m.in. adekwatno?? tre?ci pytań do naszych warunków kulturowych, rozumienie kluczowych s?ów i terminów przez m?odzie? gimnazjaln? (Ostaszewski i wsp., 2006)6.Prawie wszystkie pytania zawiera?y kilkupunktowe skale odpowiedzi. Uczniowie zakre?lali kó?kiem wybran? odpowied? lub zaznaczali j? innym znakiem gra? cznym. Przyk?ad pytania z 5-punktow? skal? odpowiedzi: Na ile prawdziwe w odniesieniu do Ciebie s? poni?sze stwierdzenia?:Otocz kó?kiem wybran? przez Ciebie odpowied?.Ca?kowicie nieprawdziwe/fa?szyweW niewielkim stopniu prawdziweDo pewnego stopnia prawdziweW du?ym stopniu prawdziweCa?kowicie prawdziwea. Du?o my?l? o mojej przysz?ej pracy 12345b. Du?o my?l?, jak b?dzie wygl?da?a moja kariera 12345Wykonanie badań. Badania w pierwszych klasach przeprowadzono w listopadzie i grudniu 2006 roku oraz w styczniu 2007. Badania w drugich klasach przeprowadzono od pocz?tku pa?dziernika 2007 roku do końca stycznia 2008 roku. W obu pomiarach uczniowie wype?niali anonimow? ankiet? podczas lekcji w szkole. Ankieterami by?y osoby w wieku studenckim, niezwi?zane ze szko?ami, w których prowadzono badania. W pierwszym pomiarze dyrektorzy czterech, a w drugim trzech szkó?, nie wyrazili zgody na badania. W obu etapach po oko?o 200 uczniów nie wzi??o udzia?u w badaniach ze wzgl?du na brak zgody 6
Kilka pytań ankiety pochodzi?o z innych ?róde?, w tym pytania o: przebywanie w towarzystwie narkotykowym (Wolniewicz-Grzelak i Ostaszewski, 1983), pytania o dodatkowe zaj?cia i zainteresowania (Bobrowski i wsp., 2007) oraz pytanie o do?wiadczanie przemocy psychicznej lub ? zycznej w szkole (Czaba?a i wsp., 2004), pytanie o z?e psychiczne samopoczucie w ostatnich 30 dniach (Center for Disease Control and Prevention 1998), rozmowy z rodzicami na temat wydarzeń dnia codziennego (EMCDDA), subiektywne normy dotycz?ce u?ywania substancji psychoaktywnych (Ostaszewski i wsp., 2002) oraz nara?anie swojego bezpieczeństwa dla ekscytuj?cych prze?y? (Fr?czek i St?pień, 1991).
18rodziców. W stosunku do pierwszego badania spad?a liczba odmów uczniów – z 22 osób do 1 osoby w klasie drugiej. W drugim pomiarze wzi??a udzia? jedna ze szkó?, która wcze?niej nie wyrazi?a zgody na badanie. ??cznie z m?odzie?? z o?rodków wychowawczych i socjoterapeutycznych ankiet? wype?ni?o w pierwszym pomiarze 3165 uczniów, a w drugim – 3178, co w obu przypadkach stanowi?o ok. 82% docelowej próby. Poza odmowami szkó? i rodziców najwi?kszym ?ród?em ,,wykruszania si?” uczestników by?y nieobecno?ci uczniów w szkole w dniu badania (ok. 10%). Do analiz zakwali? kowano w pierwszym etapie 3103, a w dru-gim 3083 ankiety. ??cznie w obu pomiarach 157 ankiet uznano za niewiarygodne ze wzgl?du na ?arty, du?e braki danych, niespójno?ci w odpowiedziach lub inne dane wskazuj?ce na niepowa?ne traktowanie ankiety przez uczniów (tabela 1).Tabela 1. ?ród?a wykruszania si? próby w pierwszym i drugim etapie badańI etap (klasy pierwsze) II etap (klasy drugie)Wylosowana próba ok. 3900 ok. 3800Odmowy uczniów 22 1Odmowy rodziców 203(w tym 3 ca?e klasy z 3 szkó?)188(w tym 3 ca?e klasy z 3 szkó?)Odmowy dyrekcji 4 szko?y (191 uczniów) 3 szko?y (180 uczniów)Uczniowie nieobecni w dniu badania oraz podczas badań uzupe?niaj?cych 301 331Wype?nione ankiety 3156 3178Ankiety wykluczone z obliczeń jako niewiarygodne 62 95Ankiety zakwali? kowane do obliczeń Procent wykonania próby ~ 82% ~82%Procent wykonania próby po odj?ciu wszystkich odmów ~ 91% ~91,5%Przedmiot badania (zmienne i wska?niki)Zachowania problemowe. Ankieta zawiera?a cztery grupy pytań do pomiaru zachowań problemowych:–
zachowania agresywne i przemoc by?y mierzone za pomoc? sze?ciu pytań dotycz?cych cz?sto?ci ró?-nych zachowań agresywnych podejmowanych przez uczniów w ostatnim roku przed badaniem. Na podstawie tych pytań utworzono jedn? dodatkow? zmienn?: cz?sty udzia? w agresji/przemocy w ostat-nim roku. Dodatkowo za pomoc? jednego pytania zbierano tak?e informacje o byciu o? ar? przemocy ? zycznej lub psychicznej na terenie szko?y (tabela 2).–
wykroczenia by?y mierzone za pomoc? dziesi?ciu pytań dotycz?cych cz?sto?ci ró?nych zachowań nie-zgodnych z prawem podejmowanych przez uczniów w ostatnim roku przed badaniem. Na podstawie tych pytań utworzono jedn? dodatkow? zmienn?: cz?sty udzia? w wykroczeniach w ostatnim roku (tabela 3).–
u?ywanie substancji psychoaktywnych by?o mierzone za pomoc? dwóch pytań o cz?sto?? palenia pa-pierosów (w ca?ym ?yciu i w ostatnich 30 dniach), dwóch pytań o cz?sto?? picia alkoholu (w ostatnim
19roku, w ostatnich 30 dniach), jednego pytania o cz?sto?? upijania si? (w ostatnim roku) oraz jednego pytania o u?ywanie marihuany i innych narkotyków (w ca?ym ?yciu) (tabela 4).–
problemy szkolne by?y mierzone za pomoc? czterech pytań: o opuszczanie pojedynczych lekcji w ci?gu ostatnich czterech tygodni, o opuszczanie ca?ych dni (wagarowanie) w ci?gu ostatnich czterech tygo-dni, o ocen? z zachowania w ostatnim semestrze, o powtarzanie klasy kiedykolwiek w karierze szkolnej (tabela 5).Tabela 2. Rodzaje zachowań agresywnych i przemocPrzyj?te wska?niki1. Ubli?anie nauczycielom/opiekunomprzynajmniej raz w ostatnim roku2. Bójki z kolegami/kole?ankami w szkole3. Bójki grupowe z innymi grupami m?odzie?y4. Celowe uderzenie lub uszkodzenie kogo?5. U?ycie niebezpiecznych narz?dzi (np. no?a) w celu wymuszenia6. Noszenie niebezpiecznych narz?dzi np. nó?, kastet, itp.Cz?sta agresja/przemoc przynajmniej trzy lub wi?cej razy w ostatnim roku cho? jedno z sze?ciu zachowańDo?wiadczanie przemocy na terenie szko?y b?d? w jej pobli?u oko?o raz na miesi?c lub cz??ciej od pocz?tku roku szkolnegoTabela 3. Rodzaje wykroczeńPrzyj?te wska?niki1. Kradzie? rzeczy o warto?ci poni?ej 50 z?przynajmniej raz w ostatnim roku2. Kradzie? rzeczy o warto?ci powy?ej 50 z?3. Wynoszenie rzeczy ze sklepu bez p?acenia4. Korzystanie z czyjego? samochodu bez zgody w?a?ciciela5. Wymontowanie czego? z cudzego samochodu (np. lusterka, radia) bez zgody w?a?ciciela6. Wchodzenie bez pytania do czyjego? domu, budynku lub posesji7. Celowe podpalenie czyjej? w?asno?ci8. Celowe zniszczenie lub po?amanie czego? w szkole (np. ?awki)9. Sprzedawanie marihuany lub innych narkotyków10. K?opoty z policj?, bo ,,zrobi?e? co? z?ego”Cz?ste wykroczenia przynajmniej trzy lub wi?cej razy w ostatnim roku cho? jedno z dziesi?ciu wykroczeń
20Tabela 4. U?ywanie substancji psychoaktywnychPrzyj?te wska?niki1. Palenie papierosów kiedykolwiek w ?yciu przynajmniej 1-3 razy w ?yciu2. Bie??ce palenie papierosów przynajmniej 1 papieros dziennie w ci?gu ostatnich 30 dni3. Picie alkoholu w ostatnim roku przynajmniej 1-2 razy w ostatnim roku4. Bie??ce picie alkoholu przynajmniej 1-2 razy w ostatnich 30 dniach5. Upijanie si? przynajmniej 1-2 razy w ostatnim roku6. U?ywanie marihuany/haszyszu lub innych narkotyków przynajmniej 1-2 razy ?yciuTabela 5. Rodzaje problemów szkolnychPrzyj?te wska?niki1. Celowe opuszczanie pojedynczych lekcji przynajmniej 1-2 razy w ci?gu ostatnich 4 tygodni2. Opuszczanie ca?ych dni w szkole (wagary) przynajmniej 1 dzień w ci?gu ostatnich 4 tygodni3. Negatywna ocena z zachowania nieodpowiednia lub naganna ocena na koniec ostatniego semestru4. Powtarzanie klasy kiedykolwiek w ?yciuCzynniki chroni?ce i czynniki ryzyka. Po stronie uwarunkowań zachowań problemowych m?odzie?y skoncentrowano si? na kilku kategoriach psychospo?ecznych czynników chroni?cych i czynników ryzyka:1)
wp?ywy ?rodowiska rówie?niczego (tabela 6),2)
wp?ywy ?rodowiska rodzinnego (rodziców i starszego rodzeństwa) (tabela 7),3)
wp?ywy ?rodowiska szkolnego i miejsca zamieszkania (tabela 8),4)
udzia? w ?yciu religijnym i dodatkowych znacz?cych zaj?ciach/zainteresowaniach (tabela 9),5)
posiadanie mentora (tabela 10),6)
indywidualne czynniki chroni?ce i czynniki ryzyka (cechy, przekonania) (tabela 11),7)
stan psychiczny (tabela 12).Wyró?nione grupy czynników s? zgodne z ekologicznym modelem ?rodowiska rozwoju cz?owieka U. Bronfenbrenera (1986). Model ten akcentuje wzajemny zwi?zek mi?dzy rozwojem cz?owieka a cechami jego otoczenia spo?ecznego (Brzezińska, 2000).
21Tabela 6. Wp?ywy ?rodowiska rówie?niczego. Przyj?te wska?nikiPytania Wska?nikiCzynniki chroni?ceNegatywny stosunek kolegów/kole?anek do u?ywania narkotyków– Twoi przyjaciele my?l?, ?e by?oby fajnie czy niefajnie gdyby? pali? skr?ty, marihuan? b?d? bra? inne narkotyki? (5-punktowa skala odp. od ,,bardzo fajnie” do ,,niefajnie”)odpowiedzi: ,,niezbyt fajne” lub ,,niefajne” okre?laj? negatywny stosunek kolegów/kole?anek do u?ywania narkotykówWsparcie przyjació?– Mog? liczy? na wsparcie emocjonalne moich przyjació? (np. pomoc, pocieszenie, poradzenie)? (5-punktowa skala odp. od ,,nieprawdziwe” do ,,ca?kowicie prawdziwe”)odpowiedzi: ,,w du?ym stopniu prawdziwe” lub ,,ca?kowicie prawdziwe”Czynniki ryzykaPrzebywanie w ?rodowisku m?odzie?owym, w którym u?ywa?o si? narkotyków– Czy w ci?gu ostatniego roku zdarzy?o si?, ?e by?e? w towarzystwie m?odzie?owym, w którym u?ywa?o si? narkotyków? (5-punktowa skala odp. od ,,nie zdarzy?o si?” do ,,wi?cej ni? kilkana?cie razy”)odpowiedzi: przynajmniej raz lub dwa razy w ci?gu ostatniego rokuPicie alkoholu (piwa lub wina) przez bliskich kolegów/kole?anki– Ilu Twoich bliskich kolegów/kole?anek pije piwo lub wino przynajmniej raz w miesi?cu? (5-punktowa skala odp. od ,,?aden” do ,,wszyscy”)odpowiedzi: ,,wielu”, ,,wi?kszo??” lub ,,wszyscy”Tabela 7. Wp?ywy ?rodowiska rodzinnego (rodziców i starszego rodzeństwa). Przyj?te wska?nikiPytania Wska?nikiCzynniki chroni?ceRozmowy z rodzicami o wydarzeniach dnia codziennego– Jak cz?sto w ci?gu zwyk?ego tygodnia wspólnie z mam? lub tat? rozmawiacie o wydarzeniach dnia codziennego? (4-punktowa skala odp. od ,,nigdy” do ,,prawie codziennie”)odpowiedzi: przynajmniej 1-2 razy w tygodniu lub cz??ciejMonitorowanie przez rodziców czasu sp?dzanego przez nastoletnie dziecko wieczorem poza domem– Gdy wychodz? wieczorem moi rodzice wiedz?, gdzie jestem? (5-punktowa skala odp. od ,,nigdy” do ,,zawsze”)odpowiedzi: ,,przewa?nie” lub ,,zawsze”Wsparcie emocjonalne mamy– Mog? liczy? na wsparcie emocjonalne mojej mamy? (5-punktowa skala odp. od ,,nieprawdziwe/fa?szywe” do ,,ca?kowicie prawdziwe”)odpowiedzi: ,,w du?ym stopniu prawdziwe” lub ,,ca?kowicie prawdziwe”Dobry kontakt z tat?– Mojemu tacie sprawia przyjemno?? s?uchanie tego, co mam do powiedzenia? (5-punktowa skala odp. od ,,nieprawdziwe/fa?szywe” do ,,ca?kowicie prawdziwe”)odpowiedzi: ,,w du?ym stopniu prawdziwe” lub ,,ca?kowicie prawdziwe”
22Tabela 7. cd. Czas sp?dzany z mam?– W przeci?tnym tygodniu jak wiele czasu sp?dzasz wspólnie ze swoj? mam? (lub osob?, któr? traktujesz jako mam?), robi?c co? z ni? razem (np. pomagaj?c w pracach domowych, rozmawiaj?c, wspólnie ogl?daj?c TV)? (6-punktowa skala odp. od ,,wcale” do ,,bardzo du?o czasu”)odpowiedzi: ,,?rednio”, ,,du?o czasu” lub ,,bardzo du?o czasu”Czas sp?dzany z tat?– W przeci?tnym tygodniu jak wiele czasu sp?dzasz wspólnie ze swoim tat? (lub osob?, któr? traktujesz jako tat?), robi?c co? z nim razem (np. pomagaj?c w pracach domowych, rozmawiaj?c, wspólnie ogl?daj?c TV)? (6-punktowa skala odp. od ,,wcale” do ,,bardzo du?o czasu”)odpowiedzi: ,,?rednio”, ,,du?o czasu” lub ,,bardzo du?o czasu”Dobry kontakt ze starszym rodzeństwem– Jak cz?sto Ty i Twój starszy brat (starsza siostra) robicie co? wspólnie dla przyjemno?ci?(5-punktowa skala odp. od ,,prawie nigdy” do ,,prawie codziennie”)odpowiedzi: przynajmniej raz w tygodniu lub cz??ciejCzynniki ryzykaUpijanie si? przez starsze rodzeństwo– Czy twój starszy brat lub starsza siostra upija si?? (5-punktowa skala odp. od ,,nigdy” do ,,bardzo cz?sto”)odpowiedzi: ,,czasami”, ,,cz?sto” lub ,,bardzo cz?sto”Kon? ikty w?ród domowników– Jak cz?sto cz?onkowie Twojej rodziny trac? panowanie nad sob?? (4-punktowa skala odp. od ,,nie zdarza si?” do ,,cz?sto”)odpowiedzi: ,,czasami” lub ,,cz?sto”Przemoc ? zyczna w?ród domowników– Jak cz?sto kto? w z?o?ci uderzy kogo? innego w rodzinie (nie w??czaj?c takich zdarzeń mi?dzy Tob? a rodzeństwem)? (4-punktowa skala odp. od ,,nie zdarza si?” do ,,cz?sto”)odpowiedzi: ,,rzadko”, ,,czasami” lub ,,cz?sto”Kon? ikty zwi?zane z piciem alkoholu przez rodziców– Czy w Twoim domu zdarzaj? si? kon? ikty zwi?zane z piciem alkoholu przez którego? z rodziców? (3-punktowa skala odp. od ,,nie zdarzaj? si?” do ,,cz?sto”)odpowiedzi: ,,czasami” lub ,,cz?sto”Rodzina niepe?na lub zrekonstruowana– Z kim g?ównie mieszkasz?(5 kategorii odpowiedzi)odpowiedzi: ,,tylko z matk?”, ,,tylko z ojcem”, ,,z jednym z rodziców oraz z macoch?/ojczymem” lub ,,z kim? innym”
23Tabela 8. Wp?ywy ?rodowiska szkolnego i ?rodowiska zamieszkania. Przyj?te wska?nikiPytania Wska?nikiCzynniki chroni?cePozytywny stosunek do nauczycieli– Lubi? nauczycieli, którzy ucz? mnie w tymroku? (4-punktowa skala odp. od ,,ca?kowicie nieprawdziwe” do ,,ca?kowicie prawdziwe”)odpowiedzi: ,,raczej prawdziwe” lub ,,ca?kowicie prawdziwe”Pozytywny stosunek do szko?y– Lubi? szko??? (4-punktowa skala odp. od ,,ca?kowicie nieprawdziwe” do ,,ca?kowicie prawdziwe”)odpowiedzi: ,,raczej prawdziwe” lub ,,ca?kowicie prawdziwe”Kontrola s?siadów lub innych doros?ych osób z miejsca zamieszkania– Gdybym robi? co? z?ego i zauwa?y?by to s?siadlub inny doros?y z mojego s?siedztwa,prawdopodobnie powiedzia?by o tym moimrodzicom? (5-punktowa skala odp. od ,,zdecydowanie NIE” do ,,zdecydowanie TAK”)odpowied?: ,,zdecydowanie tak”Czynniki ryzykaDo?wiadczanie przemocy na terenie szko?y b?d? w jej pobli?u– Od pocz?tku roku szkolnego, jak cz?sto osobi?cie do?wiadcza?e? przemocy (czyli by?e? o? ar? przemocy) na terenie swojej szko?y lub w pobli?u szko?y? (4-punktowa skala odp. od ,,nigdy” do ,,codziennie lub prawie codziennie”)odpowiedzi: ,,przynajmniej raz na miesi?c”, ,,oko?o raz na tydzień” lub ,,codziennie lub prawie codziennie”Upijanie si? przez znajomych doros?ych z miejsca zamieszkania– Ile znasz doros?ych osób – nie wliczaj?c Twoich rodziców lub innych doros?ych, z którymi mieszkasz – którzy upijaj? si? przynajmniej raz w tygodniu? (5-punktowa skala odp. od ,,?adnego” do ,,wszyscy”)odpowiedzi: ,,wielu”, ,,wi?kszo??” lub ,,wszyscy”Cz?ste sp?dzanie czasu poza domem– Ile przeci?tnie godzin dziennie po?wi?casz na sp?dzanie czasu poza domem (na podwórku, osiedlu, na mie?cie)? (5-punktowa skala odp. od ,,0 godzin” do ,,5 lub wi?cej godzin”)przynajmniej 3-4 godziny dziennie
24Tabela 9.
Udzia? w ?yciu religijnym i dodatkowych znacz?cych zaj?ciach/zainteresowaniach. Przyj?te wska?nikiPytania Wska?nikiCzynniki chroni?ceUdzia? w praktykach i uroczysto?ciach religijnych– Jak cz?sto chodzisz na msze, nabo?eństwa lub inne uroczysto?ci religijne? (7-punktowa skala odp. od ,,wcale” do ,,cz??ciej ni? raz w tygodniu”)odpowiedzi: przynajmniej kilka razy w roku lub cz??ciejStosunek do wiary (religii)– Na ile w Twoim ?yciu wa?na jest wiara (religia)? (4-punk-towa skala odp. od ,,nie jest wa?na” do ,,bardzo wa?na”)odpowiedzi: ,,do?? wa?na” lub ,,bardzo wa?na”Dodatkowe zaj?cia i konstruktywne zainteresowania– Pytanie z pierwszego pomiaru: Czym zajmujesz si? po lekcjach? (nauka j?zyka obcego, spotkania grup ko?cielnych, korepetycje, gra na instrumencie, czytanie dla przyjemno?ci, kolekcjonowanie czego?, przynajmniej raz w tygodniu zaj?cia pozalekcyjne w szkole) (odp. ,,tak” lub ,,nie”)odpowiedzi: przynajmniej trzy dodatkowe zaj?cia pozalekcyjne spo?ród 9 branych pod uwag?– Pytanie z drugiego pomiaru: Ile przeci?tnie godzin w tygodniu (w czasie wolnym) po?wi?casz na: czytanie ksi??ek dla przyjemno?ci, je?d?enie na rowerze, dodatkowe zaj?cia (np. j. angielski), spotkania grup ko?cielnych lub zbiórki harcerskie, inne zaj?cia (np. wolontariat, gra na instrumentach muzycznych, szkolne kó?ka zainteresowań, chór)? (5-punktowa skala odp. od ,,0 godzin” do ,,8 }